یک فیلم و یک کتاب

در شناخت نظامِ زندگی‌کُشِ مستولی بر جهانِ وارونه

هر بار که اثری تحسین مرا برمی‌انگیزد و مایه‌ی دلگرمی و نیرویابی من در مقابله با کراهتِ و خوفِ حاکم بر جهان می‌شود، درجا میل و شوقِ ترجمه‌کردن‌اش به فارسی و قسمت‌کردن این حس و حال با مخاطبانِ خیالی و واقعی در میان همزبان‌هایم در وجودم به جوش و جهش در می‌آید.

در این روزها، پس از دو سالِ فاجعه‌بارِ کورونایی، و در حالی که دل‌مشغولی اصلی‌ام تهیه‌ی مطالبی برای ادای سهم در روشنگری ریشه‌ای در باره‌ی زمینه‌ها و پیامدهای این همه‌گیری است، معرفی دو اثر تحسین‌برانگیز ناگهان برایم اولویت یافته‌اند؛ و هر یک از آن‌ها به شیوه و در نوعِ خود حاوی منظری از نقدِ ریشه‌ای و نگاهِ مرکب در معنایی است که همواره منظور من بوده است.

یکی فیلم بلند مستندی است در چهار قسمت ساخته‌ی رائول پک Raoul Peck به نام «همه‌ی این وحشی‌ها را سربه‌نیست کنید» در باره‌ی علل و عواقب استعمارِ قاره‌ی آمریکا و نسل‌کشیِ بومیان آن قاره. عنوان این فیلم برگرفته از کتابی است با همین عنوان از نویسنده‌ی سوئدی Sven Lindqvist ، که منبع اصلی رائول پِک بوده و عنوان همین کتاب[1] نیز خود جمله‌ای برگرفته از کتاب «دلِ تاریکی» نوشته‌ی جوزف کُنراد است. در ترجمه‌ی فارسی این کتاب از صالح حسینی، نشر نیلوفر، ۱۳۷۳،‌ عبارت یادشده این گونه ترجمه شده: “جملگی این جانوران را سربه‌نیست کنید”، اما به نظر من برای کلمه‌ی brute، در این‌جا معادل “وحشی” مناسب‌تر از “جانور” است.

با دیدن این فیلم، جمله‌هایی از یکی از نوشته‌های قدیمی‌ام در ذهنم طنین انداخت:

” در همین دوره‌ی تاریخی، پس از سیطره‌ی قدرت‌های استعماریِ هلند، پرتغال، اسپانیا، بلژیک، و به دنبالِ ویرانگری‌ها قتل‌عام‌ها و انهدام‌های بسیار، رفته رفته قدرت‌های دیگری چون انگلستان، فرانسه، روسیه، آمریکا، آلمان، ایتالیا، جغرافیای اقتصادی ـ سیاسیِ جهان را به صورت کنونی درآوردند، یعنی بر اساسِ حرکتِ ذاتیِ نظامی که بر آن‌ها حاکم بود، جهان را نه فقط به خاک و خون و آتش بلکه به “گَند و گُه” کشیدند، آن‌هم نه معنای مجازیِ موردِ نظرِ مارکس و فروید بلکه به معنای حقیقیِ کلمه.»

این اثر رائول پِک که فورمِ آن ترکیبی از مستند و روایت تخیلی ـ داستانی است، تاریخ شش قرن  استعمار و بهره‌کِشی، نسل‌کُشی، دروغ، و اعمال زورِ و خشونت توسط قدرت‌های اروپایی را از آغاز تهاجم و تاراج قاره‌ی آمریکا تا به بردگی کشاندن قاره‌ی آفریقا، و چنگ‌انداختن سرمایه بر تمامی سیاره، چنان گویا بیان می‌کند که رابطه‌ی علت و معلولی میان این تاریخ و وضعیتِ کنونی جهان به‌گونه‌ای بدیهی عریان می‌شود.

ترجمه و زیرنویسیِ فارسی این فیلم مستند نیازمند طرح و کاری جمعی و فراتر از توان و امکانات فردیِ من است. اما کسی چه می‌داند، شاید فعالیت‌هایی که اخیراً در زمینه‌ی پخش و زیرنویسی فیلم در میان فارسی‌زبان‌ها رواج بیشتری یافته بستری باشد تا این ندا به گوش‌هایی برسد و کسانی برای برای ارائه‌ی این فیلمِ آگاهی‌بخش به مخاطبان فارسی‌زبان آستین بالا بزنند. هرچند بیانِ این آرزو آمیخته به بیم و هراس است: زیرنویسی فیلم به فارسی امروزه به همان بلای تضییعِ ترجمه‌ در ایران مبتلاست، و به مراتب شدیدتر از ترجمه‌ی متن و کتاب، چرا که وجود تصویر همچون آلیبی و دستاویزی برای عرضه‌ی ترجمه‌های بُنجل و ” گوگل ترانسلیتی” به کار می‌رود.

دومین اثری که مایل و مشتاقم آن را معرفی کنم کتابی است که چند هفته پیش در فرانسه منتشر شد، به نام Manifeste conspirationniste . کلمه‌ی نخست در این عنوان، یعنی مانیفست، برای ما فارسی‌زبان‌ها آشناست، اما کلمه‌ی دوم بر معانی خاصی دلالت دارد که بدون توضیح و توجه به بافتار اجتماعی‌سیاسیِ کنونی به‌خوبی و به‌آسانی قابل ترجمه نیست.

می‌دانیم که در این دو سال اخیرِ همه‌گیری کورونا، کوچک‌ترین نقد و شکاکیت به دوکسا یا گفتمان مسلط در باره‌ی چرایی و چگونگی این همه‌گیری و نحوه‌ی رویارویی با بحرانِ سلامت ناشی از آن  انگ و برچسبِ «توطئه‌باوری» خورده است. این اصطلاح و مترادف‌های آن، مانندِ “تئوری توطئه”، یا توهم توطئه، معادل‌هایی است که در فارسی در برابر کلماتِ فرانسوی complot و conspiration (و معادل‌هایشان در دیگر زبان‌های غربی) به کار می‌رود. کاربرد این مفهوم در این زمانه‌ی کورونایی همچون ویروسی که به‌آسانی و به‌شدت تکثیر می‌شود نه تنها در رسانه‌های رنگارنگِ قدرت‌ها و ضدقدرت‌های نمایشی بلکه در اذهان افرادِ و جریان‌های چپ‌گرا نیز اشاعه یافت. مارکس و باکونین هم به صفِ طویل مدافعان علم و ترقی و فناوری فایزر و شرکا پیوستند و هر گونه پرسش و تردید در بابِ اطاعت از فرمان‌های قدرت را به چوب “توطئه‌باوری” راندند.

همین روند در ایران با سابقه‌ی طولانی “ترقی‌خواهی” و کیشِ “دموکراسی واقعاً موجود” و همان ذهنیت مأنوس با تشکیل “صف‌ مشترک” و “جبهه‌ی خلق”، بر بستر تمسخر روحیه‌ی “دائی‌جان ناپلئونی” و تقدسِ علم و به‌ویژه “علمِ دیالکتیک ماتریالیستی” در عرصه‌ی روشنفکری، از یک‌سو، و استیلای دم‌ودستگاهِ جهل و اشاعه‌ی خرافه از سوی دیگر، اغتشاش مسائل و سردرگمی را تشدید کرد.

باری، انتشار کتاب مانیفست توطئه‌باوری در ماه ژانویه ۲۰۲۲ در فرانسه، آن هم بدون ذکر نام و نشانی از نویسنده یا نویسندگان‌اش، چون آب در خوابگه مورچگان، تمام رسانه‌های مسلط و روشنفکران همسو با تدابیر بهداشتی حکومتی را سرآسیمه کرده و به تشدید هذیان واداشته است.

من در رویکرد و سبک به‌کاررفته در این کتاب پژواک و تداومی از آثار جنبش سیتواسیونیستی و نقد رادیکال می‌بینم. همان‌طور که پیش‌تر هم در همین سایت نوشته‌ام، “تفسیر‌هایی در باب جامعه‌ی نمایش” در راستای شناخت به قصدِ امحای این جامعه امری مستمر است که باید به صورت‌های گوناگون ژرفا و گسترش یابد، و انتشار کتاب مانیفست توطئه‌باوری نیز از دید من، و به رغم اختلاف نظر و پسندم با عباراتی از آن، در همین چشم‌انداز قرار می‌گیرد. از همین‌رو، قصد دارم از این‌پس ترجمه‌ی فارسی آن را به مرور و قسمت به قسمت تا جایی که برایم مقدور است در همین سایت منتشر کنم. هر چند فراخوان‌های مکرر من برای تشکیل یک کار جمعی تا کنون ثمری نداشته است، اما هنوز قطع امید نکرده‌ام از این که شاید کسانی که توانایی ترجمه از فرانسوی به فارسی را در خود می‌بینند به این طرح بپیوندند تا ترجمه‌ی این کتاب سریع‌تر انجام گیرد.

---

[1] – به سوئدی: Utrota varenda jävel به انگلیسی : Exterminate All the Brutes و به فرانسوی: Exterminez toutes ces brutes